Definicja psa ratowniczego. Pies ratowniczy w kynologii to pies wyszkolony do realizacji zadań z dziedziny ratownictwa. To także pies rasy predysponowanej do realizacji zadań z dziedziny ratownictwa, co oznacza, że dana rasa od wielu pokoleń jest hodowana w celu zachowania lub rozwinięcia predyspozycji do ratownictwa. Dlatego specjaliści używają określeń – pies ratowniczy lub rasy psów ratowniczych. Podobnie jest w przypadku psów myśliwskich, gdzie mamy psy ras uznanych jako myśliwskie i psy które mogą być przedstawicielami innych ras a nawet mieszańcami międzyrasowymi, lecz o silnym instynkcie łowieckim i świetnym wyszkoleniu do polowań.
Kategorie te mogą się nakładać lub nie, więc możemy wyróżnić:
psy ratownicze ze względu na wyszkolenie, nie będące jednak psami rasowymi, bądź też należące do ras nie uznawanych za ratownicze;
psy ratownicze ze względu na rasę, jednak nie wyszkolone do tego zadania, więc raczej nie umiejące go wykonywać, mające jednak wrodzone naturalne predyspozycje z powodu cech rasy;
psy ratownicze ze względu na rasę i wyszkolenie, czyli psy ras uznanych za ratowniczą i jednocześnie wyszkolone do wykonywania pracy psa ratowniczego.
Typy psów ratowniczych. Istnieje kilka typów psów ratowniczych. Ze względu na sposób ich użycia rozróżniane są takie typy jak: pies ratowniczy dowodny (do pracy w wodzie) i pies ratowniczy lądowy (do pracy na lądzie). Psy ratownicze lądowe podzielono dodatkowo na: psy ratownicze lawinowe (do pracy w górach, do ratowania osób zasypanych przez lawiny), psy ratownicze poszukiwawcze (do poszukiwania osób zaginionych, zabłąkanych, porwanych itp.), oraz psy ratownicze gruzowe. Psy tropiące są psami zaliczanymi do psów ratowniczych poszukiwawczych.
Cechy psów ratowniczych. Psy ratownicze muszą spełniać pewne przynajmniej podstawowe wymagania. Powinny je cechować: całkowity brak agresji w stosunku do człowieka oraz budowa i wielkość ciała odpowiednie do stawianych im zadań. Psy ratownicze nie mogą być zbyt wielkie i za małe (eksterier). Także charakter typowy dla wzorca rasy musi być uwzględniony, nie można wykorzystywać psów do zadań sprzecznych z ich wrodzonymi cechami – np. używanie psów ras ratowniczych (np. labradory) jako psów obronnych.
Pies lawinowy wykrywa węchem pod warstwą śniegu (niekiedy nawet kilkumetrową), obecność zasypanych tam ludzi i przedmiotów do nich należących. Wykryte źródła zapachu pies musi wskazać/zaznaczyć do przybycia przewodnika. Statystycznie pies jest w stanie w ciągu 30 minut przeszukać pobieżnie 1 ha pola lawinowego, natomiast szczegółowo – w ciągu 2 godz. Tymczasem 20 ratowników ludzkich, sondując pobieżnie, tę samą pracę wykonuje w ciągu 4 godz., a sondując szczegółowo – nawet w ciągu 20 godz.
Pies ratowniczy poszukiwawczy jest szkolony do informowania swojego przewodnika o obecności zapachu człowieka w terenie otwartym, oraz umiejętnego doprowadzenia przewodnika do jego źródła. Może to świadczyć o obecności ofiary w przeszukiwanym terenie lub o śladach i przedmiotach pozostawionych przez tę ofiarę. W sprzyjających warunkach atmosferycznych pies jest w stanie zwęszyć obecność człowieka z odległości przekraczających 200 m.
Pies tropiący jest szkolony w celu identyfikacji indywidualnego zapachu człowieka i podążania jego śladem (ścieżka śladu). Dobry psi tropiciel umożliwia wielokilometrowe tropienie określonej osoby, nawet przez wiele godzin i mimo rozpraszających bodźców środowiskowych (np. ślady zwodnicze obecności ludzi i zwierząt).
Pies ratowniczy gruzowy. To jedna ze specjalności psa ratowniczego z zakresu ratownictwa lądowego. Pies ratowniczy gruzowy ma za zadanie określić na terenie katastrofy (np. katastrofa budowlana, trzęsienie ziemi, tsunami) miejsca w którym wyczuł zapach człowieka, i wskazywać je przekonująco, aż do chwili dojścia ratownika. Dobrze wyszkolony pies gruzowy jest niezastąpiony dla każdego zespołu ratowniczego.
Pies gruzowy w akcji poszukiwawczej
Cechy i predyspozycje psa ratowniczego gruzowego. Jako psy ratownicze gruzowe, preferowane są psy średniej wielkości, czyli o wzroście 40-65 cm w kłębie, oraz o masie ciała do 40 kg u osobnika dorosłego. Właśnie takie psy są najsprawniejsze, najbardziej uniwersalne i najbardziej przydatne w pracy ratowniczej. Nie ma też znaczenia czy pies jest rasowy, czy to mieszaniec. Jeśli mieszaniec, to najlepiej by był podobny do ras pracujących. Należy też pamiętać, że u szczeniaka mieszańca ciężko określić ostateczne wymiary ciała. U kandydata na psa ratowniczego ważna jest także dobra okrywa włosowa.
Prócz predysponowanych do tego mieszańców, na psa ratowniczego gruzowego teoretycznie nadają się wszystkie rasy powszechnie uznane za użytkowe. Statystycznie najłatwiejszym psem do szkolenia jest owczarek niemiecki. Jednak specjaliści radzą, że powinien to być raczej niezbyt "rasowy" owczarek, czyli niemający mocno zaznaczonego kątowania kończyn i o prostym grzbiecie. Ta rasa jest polecana gł. dla osób po raz pierwszy szkolących psa ratownika. Uznanymi rasami są także labradory i retrievery. Są to rasy jedne z wielu nadających się do ratownictwa i o doskonałym węchu. Jednak szczególnie labradory są często mało elastyczne i zbyt trudne w prowadzeniu dla osoby szkolącej pierwszego psa. Labradory są łatwe w szkoleniu z posłuszeństwa, jednak trzeba to odróżnić od szkolenia ratowniczego. Labradory maja też tendencje do nadwagi, co praktycznie może je wogóle wykluczyć. Jakkolwiek by nie było należy pamiętać, że przynależność psa nawet do teoretycznie najlepszej do ratownictwa rasy nie gwarantuje, że realnie będzie się on nadawał. Bowiem decydują indywidualne cechy i predyspozycje danego osobnika, które sprawdza się testami już na samym początku u kandydata na psa ratowniczego. Dopiero ich pozytywne zaliczenie predysponuje psa do dalszych etapów i szkolenia.
Szkolenie psa gruzowego. Najlepiej zaczynać je jak najwcześniej, już ze szczenięciem od 3 m-ca życia. Na początku jest to szkolenie w formie zabawy. Ze szczenięciem można się zgłosić do któregoś ze specjalnych ośrodków szkoleniowych, zrzeszających przewodników i psy ratownicze. Psi kandydat może być też nieco starszy – najlepiej maksymalnie dwuletni, wyjątkowo trzyletni.
Owczarek niemiecki przeszukujący gruzowisko
Zawsze jednak psy muszą najpierw zaliczyć wspomniane wyżej obowiązkowe testy przydatności. Pies ratowniczy gruzowy musi wykazać się też bardzo dobrym posłuszeństwem praktycznym. Tylko wyjątkowo uwzględnia się możliwość dopuszczenia do szkolenia psa starszego niż 3 lata, ale nie przekraczającego 4 lat. Od takiego psa wymaga się wszystkiego jak wyżej, oraz dodatkowo wyszkolenia węchowego (musi wykazać umiejętność tropienia). Taki sprawdzian tropienia przeprowadzany jest na godzinnym śladzie obcym o długości ok. 500 m.
Początkowy proces nauki psa gruzowego prawie niczym nie różni się od procesu szkolenia psa na otwartą przestrzeń czy lawinowego. Szkolenie prowadzone jest na specjalnie do tego przygotowanym terenie imitującym gruzowisko, lub na gruzowisku naturalnym (np. stare budynki, zawalone budowle). Pies wprowadzany jest więc w środowisko i podłoże takie jak w miejscach jego przyszłej pracy. Na początku rozwija się motywację i oznaczanie oraz socjalizację z ludźmi, psami, urządzeniami i środkami transportu itd. Znacznie trudniejsze technicznie i z powodu specyfiki miejsc, są następne procesy szkolenia. Mają to być bowiem dobre miejsca do metodyki nauki poszczególnych ćwiczeń. W procesie nauki należy bowiem stworzyć psu odpowiednie warunki i dopasować miejsca ćwiczeń do celu, jaki chcemy osiągnąć. W tej specjalności niezbędne jest więc wyszkolenie psa na torach przeszkód, w poruszaniu się po nieprzyjemnym podłożu, reakcji na wysokość i ciemne pomieszczenia oraz na płomienie, umiejętność samodzielnej pracy itd.
Nie wpuszcza się psa na miejsce zdarzenia, jeżeli sami potrafimy zlokalizować ofiary i ocenić ich stan. Bywa też tak, że ekipy ratownicze przyjeżdżają na miejsce zdarzenia kilka godzin po katastrofie, a nawet parę dni później, co powoduje, że miejscowa ludność czy służby ratownicze zdążą ewakuować z gruzowiska osoby „widoczne”. Dlatego programy szkolenia psów gruzowych oraz testy i egzaminy międzynarodowe tak skonstruowano, by przy rozwiązywaniu problemu lokalizacji, pies nie miał kontaktu fizycznego z pozorantem. Podstawowe urządzenie do nauki lokalizacji dla psa gruzowego to skrzynia sygnalizacyjna, która oprócz nauki oznaczania miejsca, służy także do nauki przechodzenia przez nieprzyjemne materiały. Oznaczanie miejsca lokalizacji ofiary pies zaznacza poprzez oszczekiwanie. Pies nie może szukać kontaktu z przewodnikiem i odchodzić od miejsca lokalizacji itd.
Pies ratowniczy gruzowy w akcji
Nowocześnie i skutecznie wyszkolony pies ratowniczy gruzowy powinien samodzielnie rozwiązywać problemy napotykane na drodze do lokalizacji poszkodowanych. Przewodnik w szkoleniu w fazie doskonalenia, ma się ograniczyć jedynie do sterowania psem. A w realnej akcji, dodatkowo też określaniem czy dana strefa jest przeszukana, oraz analizą bezpieczeństwa, formy i czasu odpoczynku. Innym ważnym elementem w procesie szkolenia psa gruzowego jest możliwość sterowania psem na odległość. W tego typu zdarzeniach jest dużo niebezpiecznych stref, czasem nie do przejścia dla przewodnika psa i ratowników. Dlatego w procesie szkolenia muszą znaleźć się takie ćwiczenia jak poruszanie się i lokalizacja pozoranta w pomieszczeniach całkowicie zaciemnionych, poruszanie się po nieprzyjemnym podłożu, lokalizacja pozoranta na wysokości, praca w huku i pomiędzy poruszającymi się osobami w strefie przeszukania, przejścia przez ciasne strefy, umiejętność poruszania się po konstrukcjach stalowych itp.
Szkolenie przygotowawcze psa stażysty kończy się egzaminem z umiejętności psa ratowniczego gruzowiskowego lub terenowego klasy I z zakresu technik i taktyki poszukiwań z wykorzystaniem psów ratowniczych. W dalszej kolejności pies zalicza szkolenia uzupełniające i specjalizacje. Pies ratowniczy uzyskuje kwalifikacje jako: pies stażysta, młodszy pies wspomagający ratownika, pies wspomagający ratownika oraz pies ratownik.
Od przewodnika psa wymagany jest nienaganny stan zdrowia i minimum sprawności, umożliwiającej wielokilometrowe i wielogodzinne marsze w różnych warunkach terenowych i atmosferycznych. Także wiedza i umiejętności przewodnika podlegają szkoleniu. Musi znać specyfikę działań, ich skuteczność i zachowanie bezpieczeństwa. Musi pogłębiać wiedzę dotyczącą gruzowisk, strefy przeszukań, sposobów oznaczania terenu przeszukanego, powstawania gruzowiska, niebezpieczeństw, sposobu przeszukiwania gruzowiska po wybuchu gazu lub materiałów wybuchowych (wewnątrz lub na zewnątrz budynku), oraz w wypadku trzęsienia ziemi. W procesie szkolenia przewodnika muszą znaleźć się też takie elementy jak: budowa wytrzymałości i wydolności organizmu psa, nawodnienie i żywienie psa ciężko pracującego, formy regeneracji i odpoczynku.
Kwestie używania psów w ratownictwie reguluje rozporządzenie MSWiA z dnia 4 lutego 2005 r. w sprawie zwierząt wykorzystywanych w akcjach ratowniczych (Dz. U. z dnia 1 marca 2005 r.).