Postać wilka pojawia się w wielu legendach, mitach i opowieściach z zamierzchłych czasów. W wielu wypadkach wilk jest traktowany jako zły drapieżnik, który sieje zamęt i spustoszenie. Nie ulega jednak wątpliwości, że niektóre grupy podziwiały wilka za siłę i odwagę. Szczególnym szacunkiem cieszył się wśród Indian i Eskimosów; w Europie niemal od zawsze był prześladowany. W niniejszym artykule postaramy się przybliżyć mitologiczny, religijny i literacki obraz wilka.
Cytaty o wilkach
W XIX-wiecznym „Słowniku wiedzy tajemnej” autorstwa J. Collina de Plancy czytamy, że „ u starożytnych Germanów i mieszkańców Skandynawii, diabeł lub esencja zła były przedstawiane w postaci wielkiego wilka z otwartą paszczą. W Quimper w Bretanii, mieszkańcy umieszczają na polach trójnóg lub rozszczepiony nóż, by chronić bydło od wilków i innych dzikich zwierząt. Pliniusz pisze, że kiedy wilk spojrzy na kogoś, zanim ten go zobaczy, człowiek ten zapada na wściekliznę i traci głos. Podobny przesąd utrzymuje się w całych Włoszech.”
W „Leksykonie symboli Herdera” możemy przeczytać, że postać wilka jest traktowana jako symbol ambiwalentny „zarówno w aspekcie negatywnym, dzikim i diabelskim, jak i pozytywnym, pokrewnym duchowi”. Wilki dobrze widzą w ciemności, w związku z czym często były utożsamiane ze światłem; niekiedy towarzyszyły Apollinowi. W Chinach i Mongolii powszechnie znany był wilk niebiański, który uchodził za przodka Dżyngis - Chana, a u Chińczyków – za strażnika niebiańskiego pałacu. Pozytywną postacią jest również legendarna wilczyca (symbol stolicy starożytnego imperium rzymskiego), która regularnie karmiła Romulusa i Remusa własnym mlekiem. Według legendy w wilczycę przemienił się sam bóg piorunów Zeus.
Wilczyca Kapitolińska karmiąca bliźniaków Romusa i Remulusa
Wilk w kulturze eskimoskiej
W wielu kulturach wilk stanowi symbol siły i wewnętrznej mocy. Eskimosi szanują wilki zważywszy na ich wielką skuteczność w walce z innymi zwierzętami i umiejętności łowieckie. „Centralną postacią mitologii Eskimosów, tak samo zresztą jak większości paleoazjatów (Czukczów, Koriaków i in.) i Indian jest Kruk (mądry). Według ich wyobrażeń brał on udział w stworzeniu świata i obdarzony był siłą nadprzyrodzoną oraz zdolnościami magicznymi. Niekiedy jednak występuje Kruk w bajkach eskimoskich jako postać naiwna, głupia i śmieszna, będąca przedmiotem kpin.”
Indianie i wilki
Plemiona indiańskie wykorzystują nierzadko wilcze przebranie do straszenia zwierzyny i wzbudzania weń grozy. Co więcej „...główne olmeckie bóstwo łączyło cechy ludzkiego niemowlęcia z jaguarem - i ten kult człowieka - jaguara był pierwszą w pełni ukształtowaną religią obu Ameryk. W postaciach olmeckich władców widać wyraźne cechy jaguara, budzącego lęk kota z dżungli. (...) Pucołowate, płaczące dziecko, warczące i skośnookie jak kot, było dla Olmeków potężnym bóstwem, wokół którego koncentrowało się ich religijne życie. Człowiek - jaguar był pierwszym z długiej linii zwierzęcych bogów późniejszego Meksyku, której zwieńczeniem stał się pierzasty wąż Azteków.”
Wilk w języku Dakotów to ‘Sunkma’nitu Tanka’, czyli ‘nauczyciel, ten, który odnajduje i wskazuje odpowiednią drogę’. Wilk był opisywany jako urodzony wędrowiec, który przemierza świat w poszukiwaniu własnej drogi i przynosi do plemienia nowe nauki – dzieli się swoją mocą. Indianie wierzyli, że wyczuwa niebezpieczeństwo na duże odległości i potrafi ochronić swoją rodzinę przed wrogiem. Mimo, że jest silnie związany z rodziną i tworzy związki na całe życie z jedną partnerką, wykazuje także skłonności do życia w samotności. Ma bardzo wyczulone zmysły i czerpie moc z księżyca, który w dawnych wierzeniach symbolizował energię i zdolności parapsychiczne. Wilk obdarzony jest intuicją, która wydaje się niezwykle przydatna w codziennym życiu. Uczy, jak ważne jest dzielenie się z innymi.
Indianin - Szaman w skórze wilka
Wilk w Biblii
"Beniamin – wilk drapieżny, co rano rozrywa zdobycz, a wieczorem rozdziela łupy" (Rdz 49,27). "Przywódcy (...) są jak wilki rozdzierające zdobycz: rozlewają krew, zabijają ludzi, aby osiągnąć niesprawiedliwe zyski" (22,27).
"Jego książęta są pośród niego lwami ryczącymi, sędziowie jego – wieczorem wilkami, które nic do rana nie pozostawiają" (3,3).
"Wilk zamieszka wraz z barankiem"
"A kto jest wilkiem? Czyż nie diabeł?"
„Strzeżcie się fałszywych proroków, którzy przychodzą do was w owczej skórze, a wewnątrz są drapieżnymi wilkami" (Mt 7,18).
Niezależnie od kontekstu postać wilka jest zawsze utożsamiana z czymś złym i niszczycielskim. W Piśmie Świętym wielokrotnie czytamy, że wilkiem jest sam Szatan bądź jego poplecznicy. Stereotyp został zatem zachowany.
Kwiatki świętego Franciszka
Postać wilka z Gubbio wydaje się dobrą ilustracją przemiany duchowej drapieżnego w wilka "leżącego z jagnięciem". Święty Franciszek miał przemówić do wilka tymi słowami:
"Bracie wilku, wyrządzasz wiele szkód w tej okolicy, i popełniłeś moc złego, niszcząc i zabijając wiele stworzeń bez pozwolenia Boga. A zabijałeś i pożerałeś nie tylko zwierzęta, lecz śmiałeś zabijać i ludzi, stworzonych na podobieństwo boskie. Przeto zasłużyłeś na stryczek, jako złodziej i zbójca najgorszy, i lud cały krzyczy i szemrze przeciw tobie i cała okolica jest tobie wroga. Lecz zawrę, bracie wilku, pokój między tobą a nimi, byś ich nie krzywdził więcej, a oni przebaczą ci wszelką urazę dawną i ani ludzie, ni psy nie będą cię już prześladować". Wilk, usłyszawszy słowa świętego, zdecydował się zmienić swoje postępowanie i zaprzyjaźnić z mieszkańcami: "żył potem wilk wspomniany dwa lata w Gubbio; chadzał poufale po domach od drzwi do drzwi, nie czyniąc zła nikomu i nie doznając go od nikogo. A ludzie żywili go uprzejmie".
Witraż a na nim Święty Franciszek i wilk z Gubbio
Wilk w literaturze
Wilk (Canis lupus) jest częstym motywem literackim występującym w Biblii, literaturze antycznej, średniowiecznych kronikach czy baśniach. O ile w traktatach i mitologii często spotkamy pozytywny opis wilka, o tyle w bajkach i baśniach jest zawsze bohaterem negatywnym. W Czerwonym Kapturku wilk próbuje zjeść tytułową bohaterkę i jej babcię wykorzystując podstęp; w baśni braci Grimm o trzech małych świnkach wilk jest ukazany jako niszczyciel i pazerny okrutnik, który zdmuchuje domy bezbronnym świnkom. Ignacy Krasicki czy Mikołaj Rej również ukazują go jako złe i nieobliczalne stworzenie, tłumacząc okrutne zachowanie zwierzęcą naturą.
W okresie romantyzmu spotkamy zgoła odmienne opisy wilka. Literaci skupiają się na pozytywnych cechach zwierzęcia m.in. dumie i wolności. Mickiewicz przypomina legendę o żelaznym wilku, który miał przyśnić się księciu Giedyminowi i podpowiedzieć przyszłe miejsce lokacji Wilna.
Wilk odgrywa szczególną rolę u powieściopisarzy przełomu XIX i XX wieku, którzy z umiłowaniem opisują życie dalekiej Północy. Wystarczy, że sięgniemy po klasykę – „Białego Kła” Jacka Londona – aby zobaczyć, że główny bohater został przedstawiony jako symbol dzikiej przyrody, która poddaje się jedynie człowiekowi darzącego ją miłością i szacunkiem.
Ilustracja z bajki Czerwony Kapturek
Stereotyp okrutnego wilka w przekorny sposób obalają także dwudziestowieczni fraszkopisarze: Jan Sztaudynger (Wilk i koza/ Schwycił wilk kozę. Minęło lat kilka/ I koza zjadła z kopytami wilka) i Stanisław Jerzy Lec (Wilki są chyba szlachetniejsze od owiec, z trudem wyobrażają sobie istnienie bez tych ostatnich, zaś owce? Szkoda mówić).
Przysłowia o wilkach
- Człowiek człowiekowi wilkiem
- Natura ciągnie wilka do lasu
- Nosił wilk razy kilka, ponieśli i wilka
- O wilku mowa, a wilk tuż
- Wilk syty i owca cała
- Nie wywołuj wilka z lasu
- Wilk, niech jak wilk żyje, w lisią skórę się nie kryje
- Chośbyś życie swe włożył w wilka wychowanie, szkoda trudu; wilk wilkiem i tak pozostanie.
- Wilk zmienia sierść, ale nie zmienia natury.
- Póki świat światem, wilk owcy nie będzie bratem.